Uz 14. februar - Dan oslobođenja Mostara

Oni su pobijedili smrt

uz 14. februar - Dan oslobođenja Mostara

(prenesono sa bloga "Iz istorije Mostara i Hercegovine")



Oni su pobijedili smrt

            *NAPOMENA: Tekst koji slijedi je iz knjižice “Partizanski spomenik u Mostaru” koja je objavljena 10. februara 1980. godine.

            Vodeći borbu protiv kapitalističke eksploatacije i nacionalnog porobljavanja, Komunistička partija Jugoslavije, odmah po završetku Prvog svjetskog rata počela je razvijati slobodarsku, revolucionarnu svijest radnih ljudi grada Mostara. Iako stalno izložena teškim udarcima protivnarodnih režima, mostarska partijska organizacija je sve više izrastala u istinskog zaštitnika interesa radničke klase, u njenu rukovodeću političku snagu. Ona je, na primjerima praktične borbe za prava čovjeka, stekla ugled i podršku među radnicima organizovanim po sindikatima i ličnim primjerima komunista vršila snažan uticaj na ostali dio slobodarskog stanovništva. Poslije velikih hapšenja 1929., 1932. i 1940. godine nekoliko desetina komunista Mostara prošlo je kroz robijašnice i koncentracione logore stare Jugoslavije, da bi se ti ljudi prekaljeni vratili u borbene redove svoje Partije i nastavili revolucionarnu aktivnost. Tu i jesu oni duboki korijeni revolucionarne tradicije ovoga grada.

            Slobodarski grad se pripremao za predstojeće dane. Partijska organizacija i Savez komunističke omladine Mostara, idejno vaspitajući svoje članove za velike zadatke, istovremeno su politički aktivirali široke mase gradskog stanovništva koje su sa radničkom klasom na čelu sačinjavali jedinstven, rodoljubiv, oslobodilački front grada. Masovne demonstracije, štrajkovi, prvomajske proslave, zajednički izleti radnika i omladine, sve življa aktivnost po školama, radničkim i drugim sportskim organizacijama, bibliotekama, aktivnost u kvartovima (mahalama), u sindikatima, među naprednom inteligencijom - to su bile potvrde i izraz spremnosti naroda ovoga grada da bez kompromisa, odlučno i s vjerom u pobjedu uđe u dane sudbonosne za našu zemlju. Taj revolucionarni talas zapljusnuo je sve druge dijelove Hercegovine. Plemenite ideje čiji su nosioci bili komunisti zračile su daleko uokolo, a grad je i dalje ostao najbudniji stražar u tim revolucionarnim danima.

            Pošto je Partija pravovremeno signalizirala opasnost od rata, on nije bio nikakvo iznenađenje. Članovi Partije i Skoja u toku aprilskog rata javljali su se u dobrovoljce. Mjesni komitet je tada poslao svoju delegaciju kod komandanta armije generala Jankovića sa zahtjevom da se puste zatvoreni komunisti i radnici i da se da oružje rodoljubima za borbu protiv ustaša. Delegaciju je odbio načelnik štaba general Glišić. Za koji dan komandant armije bez borbe predaje čitavu armiju ustašama.

            U novonastaloj situaciji Partija odmah daje direktivu komunistima i članovima Skoja za prikupljanje oružja koje je ostalo iza rasula jugoslovenske vojske. Na tom poslu su se naročito istakli članovi Skoja. Zahvaljujući toj akciji, svaki borac koji je iz Mostara otišao 1941. godine u partizane bio je naoružan.

            Uprkos nezapamćenom teroru koji je vladao u gradu, Partija se pripremala za oružani ustanak. Održano je nekoliko sastanaka i savjetovanja Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu i rastureni su prvi leci u kojima se narod pozivao da se, u svom jednodušnom otporu okupatoru, okupi oko Komunističke partije Jugoslavije. Sredinom jula 1941. godine formiran je Oblasni vojni štab za Hercegovinu, a 17. jula pokušava da iz Mostara izađe prva grupa od 21 člana Partije da bi pomogla organizovanje ustanka u istočnoj Hercegovini.

            Dugogodišnje revolucionarno iskustvo omogućuje partijskoj organizaciji u Mostaru da se relativno brzo prilagodi novim uslovima svoga grada. Ona se orijentiše na glavni zadatak - mobilizaciju svih snaga za oslobodilački rat.

            I pod najtežim uslovima ilegalnog rada, izložena udarcima najgrubljeg okupatorskog terora, partijska organizacija u Mostaru je postojala i radila za cijelo vrijeme okupacije. Svakodnevno odašiljanje novih boraca u partizane, uspješno organizovanje diverzija, sabotaža i atentata, skrivanje ilegalaca, snabdijevanje boraca sanitetskim i drugim materijalom, razvijanje najšireg političkog rada u masama, izdavanje i rasturanje biltena, letaka i ostalog propagandnog materijala, jednom riječju aktiviranje svega što je rodoljubivo i spremno za borbu - sve je to djelo komunista grada Mostara.

            Ugled Partije iz dana u dan sve više raste, jer su građani uviđali da je ona, u najpresudnijim časovima naše istorije, jedina snaga koja organizuje i vodi borbu protiv okupatora.

            Partija je sve više ljudi angažovala na raznim akcijama. Čitavi kvartovi bili su partizanski raspoloženi. Iz grada su neprekidno odlazili borci u partizane. Već u septembru 1941. godine, uz pomoć komunista koji su izašli iz Mostara, formiran je Konjički bataljon sa preko 150 boraca. Nepokoreni Mostar je stalno slao svoje sinove i kćeri da se s puškom u ruci bore protiv okupatora. Preko 700 njih dalo je svoje živote u velikom oslobodilačkom ratu. To su zaista najdirljivije i najljepše stranice istorije ovog grada. One govore o snazi i jedinstvu građana ovog grada i njihovoj nepokolebljivoj vjeri u sigurnu pobjedu narodne revolucije.

            Nošena plemenitim idealima svoje Partije, omladina je predstavljala najborbeniji odred narodnooslobodilačkog pokreta u gradu. Ona je u svaku akciju srčano utkivala svoj mladalački zanos i bez kolebanja i straha izvršavala i najteže zadatke. Ni najsurovije prijetnje, ni stalni teror nisu ni jednog momenta pokolebali odlučnost omladine, a naročito Skoja.

            Moglo bi se navesti bezbroj primjera koji osvjetljavaju revolucionarni lik ove omladine. Njeni podvizi su primjer neustrašivosti. Atentate na ustaške zlikovce …,  četničke izrode …,  talijanske oficire, ustaške agente …,  mnoge sabotaže i diverzije, rasturanje letaka i pisanje parola - bez bojazni i dvoumljenja izvodili su mladi komunisti.

            I okupatori, kao i domaći izdajnici, zabilježili su, ne bez straha, te akcije i podvige. Tako se, na primjer, iz izvještaja Državnog izvještajnog ureda u Mostaru, upućenog u Zagreb, može pročitati:

            >>Danas ujutro u čitavom gradu su osvanuli veliki protuosovinski natpisi. Natpisi su veliki na mjestima po pola metra, pa čak i po jedan metar. Pisani su masnom crvenom bojom i vrlo lijepim čitkim slovima. Natpisi se nalaze na skoro svim većim kućama u gradu jednako u središtu kao i na periferiji grada, tako da svugdje, kudgod se okrenete možete čitati ove natpise: “Smrt fašizmu!”, “Živjeli partizani!”, “Živjela Sovjetska Rusija!”, “Živio Tito!”, “Dole NDH!”, “Smrt ustašama!”  Natpisa ima u tolikom broju da već ljude hvata jeza gledajući na svakoj kući slova velika po 1 metar sa ovakvim sadržajem.<<

            Okupator i domaći izdajnici nisu se zadržavali na konstatovanju tih nimalo prijatnih činjenica. Njihov strah se pretvorio u svakodnevne bjesomučne odmazde i divljanja. Međutim, takvi postupci stvarali su od rodoljuba heroje, i to ne samo na oslobođenoj teritoriji i u akcijama u gradu nego i u tamnicama koje su stalno punjene novim patriotima. Bezbrojni su primjeri herojskog držanja građana ovog grada pred okupatorskim, ustaškim i četničkim krvnicima. Niko od njih nije tražio milost, niti se pred neprijateljem pokolebao u pravednosti stvari za koju se bori. Dovoljno je sjetiti se herojskog držanja dvojice sekretara Mjesnog komiteta KPJ za Mostar Jusufa Čevre i Ljube Brešana, zatim uhvaćene partizanke Race Ivanišević, pa omladinaca Drage Palavestre i Alije Rizikala i bezbroj drugih koji su prkosili gledajući smrt u oči, pa da pred našim očima osvježimo koliko krvavu toliko i blistavu dramu junaka koji su žrtvovali sebe u borbi za slobodnu domovinu.

            Mnogobrojnim pojedinačnim podvizima i herojstvima pridružuje se i nezaboravni revolucionarni podvig cijelog grada - iscrpljeni i premoreni borci Mostarskog bataljona poslije bitke na Sutjesci našli su svoje sigurno utočište u njemu, bez obzira na policiju, gestapovce i okupatorsku vojsku. Smještaj tih boraca, koji su nakon oporavka nastavili oružanu borbu, organizovala je partijska organizacija, a rodoljubi su ih primili u svoje stanove, iako su bili duboko svjesni da se zbog toga izlažu smrtnoj opasnosti - i oni i njihove porodice. To je mogao učiniti samo grad heroj.

            Partijska organizacija je u svim poduhvatima u toku rata imala snažnu podršku među ženama. One su se posebno isticale u sakupljanju pomoći za partizane i porodice boraca, a naročito u sklanjanju ilegalaca kojih je uvijek bilo u gradu. U srca žena-majki bila je duboko urezana ljubav prema borbi koju su vodili njihovi sinovi i kćeri. One su još 1941. godine svojim masovnim učešćem u demonstracijama žena Mostara izrazile solidarnost sa borbom koju je vodila Partija.

            Zamašne akcije u gradu i na oslobođenoj teritoriji nisu se mogle zamisliti bez stalne i organizovane propagande. Štamparija, koja je neprekidno u toku rata radila u Mostaru, bila joj je snažan oslonac. Ona je bila živa veza sa hiljadama ljudi u gradu i van njega. Svakodnevni bilteni koji su štampani u toj štampariji bili su jedine novine kojima su građani vjerovali. Pored letaka, biltena, brošura i ostalog materijala, u njoj se štampala i Istorija SKP(b). Osim toga, u toj štampariji rađeni su i leci na talijanskom jeziku namijenjeni okupatorskim vojnicima.

            Mostar, stalno budan i spreman na akciju, dočekao je raširenih ruku svoje oslobodioce. U njemu je u zajedničkoj borbi iskovano i odnjegovano bratstvo i jedinstvo naroda nadahnutih ponosom zbog izvojevane slobode i svoje blistave prošlosti.

            Dugogodišnja revolucionarna borba i iskustvo radničkog pokreta, snaga i uticaj Komunističke partije s drugom Titom na čelu, spremnost i sposobnost komunista da organizuju i povedu oružanu borbu protiv fašističkog okupatora i domaćih izdajnika, učinili su da se Mostar odmah opredijeli za narodnooslobodilački pokret Jugoslavije.

            Svjestan da se tom borbom ne istjeruje samo okupator iz naše zemlje, već da borba istovremeno predstavlja odlučujuću bitku i za promjenu društvenog sistema, bitku za socijalističko društvo, Mostar se povezao u jedinstven borbeni front i ostao cijelog rata značajno i čvrsto revolucionarno uporište.

            Radnici, intelektualci i seljaci svrstali su se zbratimljeni u redove revolucije bilo kao ilegalni radnici u gradu ili kao borci Mostarskog bataljona i drugih partizanskih odreda i brigada Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Zbog toga su hapšeni, protjerivani u logore, strijeljani, vješani, masakrirani, ili su herojskom smrću ponosno ginuli na ratištima. Ovi ljudi, dali su svoj život za novi zajednički život u samoupravnoj socijalističkoj zajednici, zemlji ravnopravnih i zbratimljenih naroda i narodnosti Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine i Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije.

            Mostar je pred Drugi svjetski rat imao osamnaest hiljada stanovnika, a u narodnooslobodilačkom ratu aktivno je učestvovalo blizu šest hiljada, dakle, svaki treći stanovnik.

            Mostar je u narodnooslobodilačkom ratu dao preko sedamsto i pedeset palih boraca, uglavnom mladića i djevojaka, trinaest narodnih heroja, i više od hiljadu žrtava fašističkog terora.

            Svaki deseti Mostarac nije dočekao slobodu.

            Slijedi lista imena 13 palih narodnih heroja Mostara po abecednom redu prezimena:

            - Mladen D. BALORDA (1921. - 1943.); poginuo na Ovojcima

            - Karlo V. BATKO (1907. - 1943.); poginuo u Konjicu

            - Ljubo B. BREŠAN (1913. - 1943.); poginuo na Ovojcima

            - Leo F. BRUK (1911. - 1943.); poginuo u Čelebićima

            - Adem I. BUĆ (1914. - 1943.); poginuo u Sarajevu

            - Jusuf M. ČEVRO (1914. - 1941.); poginuo u Mostaru

            - Mustafa A. ĆEMALOVIĆ (1923. - 1943.); poginuo u Mostaru

            - Rifat H. FRENJO (1923. - 1943.); poginuo na Sutjesci

            - Mithad H. HAĆAM (1917. - 1942.); poginuo na Konjuhu

            - Dr. Safet I. MUJIĆ (1908. - 1942.); poginuo u Zabrđu

            - Šefik O. OBAD (1923. - 1943.); poginuo na Sutjesci

            - Ahmet S. PINTUL (1922. - 1943.); poginuo na Džepi

            - Hasan S. ZAHIROVIĆ (1919. - 1943.); poginuo na Kobiljoj Glavi