Prije 63 godine – Prvi Vašingtonci na ulicama Sarajeva

(tekst koji slijedi objavljen je 22. oktobra 2023. godine na portalu klix.ba)

Iz knjige "Fragmenti istorije automobilizma u Bosni i Hercegovini s početka 20. vijeka", autor Šefik Braco Emrić.

Priča o američkim tramvajima počela je nakon integracije Autobuskog preduzeća Autoprevoz Sarajevo i preduzeća Električni tramvaj Sarajevo, 1953. godine kada je nastalo Gradsko saobraćajno preduzeće Sarajevo (GSP), koje je već početkom 1954. godine vršilo prevoz putnika isključivo u gradskom saobraćaju.

Ovaj vrijedan i vrlo rijedak materijal, kao i historijske činjenice, u svojoj knjizi "Fragmenti istorije automobilizma u Bosni i Hercegovini s početka 20. vijeka" detaljno je obuhvatio i opisao autor Šefik Braco Emrić. On je ovaj tekst prilagodio iz arhivskih dokumenata i tekstova.

Tramvajski saobraćaj odvijao se korištenjem električnih tramvaja iz austrougarskog perioda, pa su gradske vlasti odlučile rekonstrukcijom tramvajske mreže tada uskog kolosijeka 760 mm i nabavkom novih tramvaja izvršiti modernizaciju. Tokom 1957. godine izrađen je investicioni program i saobraćajni plan na bazi PCC tramvaja, a rekonstrukcija tramvajske mreže na normalni kolosijek, 1435 mm započela je 1958. godine tako da su prevoz putnika preuzeli autobusi.

Posljednjom vožnjom 9. oktobra 1960. godine, okićen vijencima i zastavicama, zeleni tramvaj vozio je 15 svojih penzionisanih vozača čime je obilježen svečani oproštaj sa uskotračnim tramvajem na kojem je prisustvovalo preko 50.000 građana. Dana 29. novembra 1960. godine svečano je puštena u saobraćaj nova tramvajska mreža normalnog kolosijeka od Baščaršije do Ilidže i Nove željezničke stanice Sarajevo.

Za proizvodnju i isporuku novog i veoma skupog tramvaja koji se trebao sastojati od jednog vučnog motornog vozila i dva vučena vagona, planirana je jugoslavenska fabrika vagona, mašina i mostova, Đuro Đaković iz Slavonskog Broda. Međutim, 1955. godine američka kompanija uličnih željeznica, tramvaja, Capital Transit u američkom gradu Washington, Washington District of Columbia, dobila je novog vlasnika i postala DC Transit, sa izričitim uputama da se orijentiše na autobuski saobraćaj. Tako je početkom 60-tih godina mreža modernih američkih PCC tramvaja demontirana i posljednji tramvaj vozio je 28. januara 1962. godine.

Aerodinamičan, udoban, tih i brz četveroosovinski tramvaj koji s lakoćom ubrzava i koči i kojim sa svog sjedišta upravlja vozač koristeći glavnu komandnu pedalu na podu, dizajn je američkog komiteta PCC, Presidents’ Conference Committee iz 30-tih godina. Ovaj veliki tramvaj sa blizu 50 udobnih tapeciranih sjedišta bio je najpopularniji tramvaj u Sjedinjenim Američkim Državama i jedan od najuspješnijih tramvaja ikada razvijenih, a nakon završetka Drugog svjetskog rata bio je popularan i u Evropi.

U periodu od 1936. do 1952. godine američke kompanije St. Louis Car Company i Pullman Standard proizvele su oko 5000 vozila od kojih su mnogi ostali u saobraćaju do početka 80-ih godina. Prema dostupnim američkim podacima PCC tramvaj dugačak 14,2 metara, širine 2,44 metra sa 46 sjedišta i 103 mjesta za stajanje, sa električnim sistemom 600 VDC, pokretan je sa 4 elektromotora GE 1220 američkog proizvođača General Electric snage 4 x 36 kW koji su omogućili ubrzanje od 1,9 m/s i usporenje od 1,6 m/s. Najraniji PCC tramvaji koji su korišteni u američkim gradovima New York, Boston i Pittsburgh 1936. godine bili su nešto kraći, dok su kasniji modeli bili duži što je i u pogledu opreme variralo ovisno o zahtjevima koje je odredio kupac.

Povlačenjem iz tramvajskog saobraćaja kompanije DC Transit, veliki broj ovih već korištenih tramvaja pojavio se na svjetskom tržištu, pa je za Sarajevo 1958. godine ugovorena isporuka od 50 vozila, a 1962. godine još 26 vozila. Cijena jednog tramvaja od 4000 dolara i troškovi prekooceanskog transporta od 530 dolara, bila je nevjerovatno povoljnija od cijene koju je ponudilo preduzeće Đuro Đaković, pa su ukupni investicioni troškovi uvođenja PCC tramvajske mreže radikalno pali sa 3,9 na 1,9 milijardi dinara. Prije prodaje i isporuke, američki tramvaji su podvrgnuti velikom tehničkom remontu i ponovnom farbanju.

Prvi PCC tramvaji, koje je u periodu od 1941. do 1944. godine proizvela američka kompanija St. Louis Car Company i ranije korišteni u Washingtonu i stoga popularno nazvani Vašingtonci, stigli su u Sarajevo krajem 1960. godine i gotovo su odmah uključeni u saobraćaj. Ovako moderni tramvaji predstavljali su ogroman napredak sa kojima je u početku bilo problema zbog nepoznavanja nove tehnologije, ali zbog povećanja priliva putnika pojavila se i potreba za vozilima većeg kapaciteta. Od ukupnog broja kupljenih tramvaja, 71 vozilo stavljeno je u saobraćaj dok je nekoliko preostalih vozila korišteno za zamjenske dijelove tokom tehničkog održavanja.

Zahvaljujući vlastitom znanju i kao jedinstveno tehničko rješenje, tim koji je vodio tehničar Džavid Nikšić, od dva rashodovana tramvaja u radionici GSP-a, konstruisao je zglobni tramvaj dugačak 20 metara i težak 23 tone sa 6 osovina, 23 udobna tapecirana sjedišta i 140 mjesta za stajanje i stavljen u saobraćaj 29. novembra 1964. godine pod garažnim brojem 42 i registarskom oznakom 103. Nakon opsežnog 16-mjesečnog testiranja sa 19.343 pređena kilometra prvog zglobnog tramvaja, počevši od 1966. godine u radionici GSP na jednak način nastalo je ukupno devet veoma pouzdanih zglobnih tramvaja izvrsnih voznih karakteristika i registarskih oznaka od 100 do 108.

Legendarni Vašingtonci u Sarajevu su korišteni 23 do 24 godine kada su u prosjeku prešli oko milion kilometara, a povučeni su neposredno prije otvaranja Zimskih olimpijskih igara u Sarajevu 1984. godine.

Danas, rijetki očuvani primjerci PCC tramvaja koriste se za manifestacije u nekim američkim gradovima, a određen broj je u muzejima. Također, sarajevski Gras u svojoj zbirci starih tramvaja još uvijek raspolaže jednim potpuno ispravnim Vašingtoncem u kojem se povodom Dana nezavisnosti SAD, dana 4. jula 2012. godine vozio Američki veleposlanik Patrick Moon sa suprugom.

(klix/20231022)