Šetnja kroz Mostar i njegovu historiju – Tragom krhotine nadgrobnog spomenika

 

(tekst koji slijedi objavljen je 3. augusta 2022. godine na facebooku, autor je Ahmet Kurt)

Vrijedni momak Senad Suljic, kupajući se na Carinskom pijesku ugledao je ovaj odlomak nadgrobnog spomenika (slika 1). Otkud dio spomenika u Neretvi i kako je tu dospio, kad u blizini nema nikakavog groblja, željeli su znati mladi stanovnici našeg grada.

Dati ispravan odgovor nije bilo teško. Iz dostupnih arhiva i knjiga vidimo da je za vrijeme austrougarske uprave u današnjoj gornjoj Šantićevoj ulici oformljeno groblje sa prvobitnom namjerom da se u njega pokapaju umrli činovnici civilne i vojne uprave koji su u Mostar preselili iz drugih dijelova Austro-Ugarske. Groblje je većinom bilo katoličko, pa se i zvalo Novo katoličko, ili Činovničko groblje. Postojao je i manji dio gdje su sahranjivani činovnici pravoslavne vjere. Mnogi spomenici bili su ukrašeni lijepo oblikovanim kipovima od bijelog mermera u prirodnoj veličini.

Sa krhotine spomenika vidimo da se nalazio na grobu nekog Holcingera koji je umro u svojoj 24. godini. Holcingeri su porijeklom iz Čakovca. Možda je otac umrlog mladića došao na službu u naš grad i tu, poslije nestanka Austro-Ugarske, ostao živjeti sa porodicom, ili je nesretni mladić bio oficir vojske Kraljevine Jugoslavije? U svakom slučaju, pošto je na krhotini spomenika ostao sačuvan dan smrti; 6. juna, ili jula 1929. godine, ime umrlog i njegovih roditelja, te uzrok smrti lako bi se i brzo saznao iz uredno vođenih i sačuvanih knjiga umrlih Franjevačke župe u Mostaru.

Također je u više dokumenata zabilježeno da je za vrijeme Drugog svjetskog na ovo groblje palo više savezničkih bombi, a zabilježio sam i svjedočenja još živih Mostaraca koji se sjećaju tog bombardovanja i ogromne eksplozije koja je potresla grad kad su avionske bombe pogodile magazin u blizini ovog groblja u kojem su bile uskladištene njemačke morske mine za zaprečavanje luka.

Ostalo je samo da pronađemo ko i kojeg datuma je izvršio ovo bombardovanje. Na prostoru Jugoslavije značajno su djelovale britanske (RAF) i američke (USAF) zračne snage, ali se o tome za vrijeme socijalističke Jugoslavije, iz političkih razloga, nije mnogo spominjalo. Saveznici u junu 1944. godine također osnivaju BAF (Balkan Air Force) za podršku Titovim, albanskim i grčkim partizanima.

Balkansko ratno vazduhoplovstvo bilo je multinacionalna jedinica, sa 15 tipova aviona i ljudi iz osam nacija: Grčke, oslobođenog dijela Italije, Poljske, Južne Afrike, Jugoslavije, Velike Britanije, SAD i SSSR-a (transportna eskadrila). BAF je od osnivanja do maja 1945. u Jugoslaviji izvršio 38.340 letova, bacio 6.650 tona bombi, isporučio 16.440 tona zaliha i odvezao 2.500 pojedinaca u Jugoslaviju. Iz Jugoslavije je u Italiju prebacio 19.000 ranjenih partizana i 40.000 drugih izbjeglica.

U zgradi na obali Temze u Richmondu u Britanskom nacionalnom arhivu čuva se sva dokumentacija BAF-a. Tu pronalazimo izvještaje o pomenutom bombardovanju koje se dogodilo 4. oktobra 1944. godine. Tog dana u 9:30 sati iz svoje baze Pomigliano d'Arco u Italiji, kod Napulja, na let dug 390 km poletjelo je osam lakih bombardera Ventura zračnih snaga Južnoafričke republike, SAAF (South African Air Force). Zadatak je bio da sa visine od 3.000 metara sa ukupno oko osam tona bombi, svaka težine 250 funti (113 kg) napadnu ložionicu, magazine i ranžirne kolosijeke u Mostaru. Taj dan popodne isti cilj su iz devet aviona tipa Baltimore bombardovale Grčke vazdušne snage, RHAF. (Royal Hellenic Air Force). Sa šesdeset kilometara udaljenosti posade drugog napada vidjele su crni gusti dim koji se dizao iznad cilja poslije ranijeg napada. Ne znamo da li su posade znale da su pogodile skladište morskih mina. Prilikom bombardovanja najmanje jedan avion uvijek snima tok akcije, a taj snimak sa vidljivim eksplozijama vidi se na slici br 2. Radi vaše orijentacije označio sam neke objekte. Na današnjoj karti istog područja - slika br 3 - prenio sam mjesta eksplozija bombi sa predhodne karte.

Na slici br 4 je mjesto gdje se nalazilo Novo katoličko, ili Činovničko groblje, koje je krajem 1950-ih godina ekshumirano, a kosti sahranjenih prenešene u groblja Masline i Šoinovac. Danas se tu nalazi upravna zgrada EP Herceg Bosne.

U nekim uređenim zemljama ova krhotina nadgrobnog spomenika sigurno bi bila sačuvana kao detalj koji je dio naše važne i zanimljive kulturno-historijske baštine. Gdje se on danas nalazi ne znam.

(Ahmet Kurt/facebook/20220803)